تغییر ساختار جمعیتی ایران از جوانی به سالخوردگی
سیاست هایی كه بلای جان جمعیت شد
خاتون یار: بر طبق نتایج یك پژوهش تحلیلی انجام شده در پژوهشكده‌ی آمار ایران، جمعیت ایران تا سال 1430 به حدود 101 میلیون نفر خواهد رسید و طبق پیش بینی های منابع بین المللی، ساختار سنی جمعیت ایران از یك ساختار كاملاً جوان در سال های پس از 1430، به یك ساختار سالخورده تغییر خواهدنمود.
به گزارش خاتون یار به نقل از ایسنا، بر طبق پژوهشی صورت گرفته درباب ابعاد آماری مسئله جمعیت در ایران، ساختار جمعیت ایران از لحاظ سنی را می توان در چهار گروه کلی تحت عنوان «گروه های عمده سنی» برمبنای آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن اجرا شده در کشور در سال ۱۳۹۵ تشریح کرد.
این گروه ها عبارت از کودکان و نوجوانان (زیر ۱۵ سال) با ۲۴٫۰ درصد معادل ۱۹٫۲ میلیون نفر، جوانان (۱۵ تا ۲۹ ساله) با ۲۵٫۱ درصد معادل ۲۰٫۱ میلیون نفر، میانسالان (۳۰ تا ۶۴ ساله) با ۴۴٫۸ درصد معادل ۳۵٫۸ میلیون نفر و سالمندان (۶۵ ساله و بیشتر) با ۶٫۱ درصد معادل ۴٫۹ میلیون نفر هستند.
از آنجائیکه تعریف استاندارد سن سالمندی خصوصاً در حوزه سلامت و بهداشت سنین ۶۰ ساله و بیشتر است، بنا براین و با این تعریف، جمعیت سالمند در کشورمان در سال ۱۳۹۰ با ۹٫۳ درصد معادل ۷٫۴ میلیون نفر بوده است که هم درصد و هم تعداد سالمندان در برنامه ریزی های مربوطه از اهمیت فراوان برخوردارست.
از لحاظ ترکیب جنسی جمعیت ایران می توان گفت با ترکیب حدوداً ۵۰٫۱ درصدی مردان و ۴۹٫۹ درصدی زنان در سال ۱۳۹۵ که در سال های مختلف نیز تفاوت چندانی با این درصد به وجود نیامده است، هرم جمعیتی کشورمان یک هرم متقارن است و در هر سن جمعیت جنس مذکر (پسر یا مرد) و مؤنث (دختر یا زن) بسیار به هم نزدیک و تقریباً برابر است.
«پنجره جمعیتی»، فرصت و امتیاز شرایط کنونی جمعیت کشور
در سیمای وضعیت فعلی جمعیت کشورمان، یک امتیاز ویژه و فرصت طلایی نیز در شرایط کنونی وجود دارد که در متن ابلاغیه سیاست های کلی جمعیت نیز با عبارت «پویندگی، بالندگی و جوانی جمعیت کنونی کشور بعنوان یک فرصت و امتیاز» به آن اشاره شده و در متون تخصصی جمعیت شناسی از آن تحت عناوینی نظیر «پنجره جمعیتی»، «پنجره فرصت جمعیتی» و... یاد می شود. در واقع این فرصت طلایی، وضعیتی است که حاصل جمع جمعیت جوان و میانسال (۱۵ تا ۶۴ ساله) یک کشور که «جمعیت مولد» یا «جمعیت بالقوه فعال از نظر اقتصادی» نامیده می شود به حداکثر میزان خود در طول دوران حدوداً صد ساله توسعه یافتگی آن کشور می رسد و الان طبق آخرین سرشماری، این میزان به ۶۹٫۹ درصد یعنی بیش از دو سوم جمعیت کشور (حاصل جمع ۲۵٫۱ درصد جمعیت جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله و ۴۴٫۸ درصد جمعیت میانسالان ۳۰ تا ۶۴ ساله) رسیده است.
کشورهای دنیا می توانند با مدیریت صحیح این دوران و بهره گیری از فرصت های استثنائی به وجود آمده ی حاصل از آن، با افزایش میزان تولید نسبت به مصرف (به دلیل بیشتر بودن جمعیت تولیدکننده یا مولد نسبت به جمعیت فقط مصرف کننده) و در نتیجه افزایش پس اندازهای ملی در سطح کلان، بر خیلی از مسائل دوران سالمندی خود فائق آیند. در عین حال باید توجه داشت که در صورت عدم مدیریت صحیح، این فرصت ممکنست به تهدیدی جدی تبدیل گردد که در کشورهایی مانند ونزوئلا این پدیده به وضوح رخ داده است.
فاز پنجره جمعیتی در ایران نشان میدهد که این پنجره از حدود سال ۱۳۸۰ شروع شده و تا سال ۱۴۳۰ ادامه خواهد داشت. این فاز پنجره جمعیتی به قدری حائز اهمیت می باشد که مقوله جدیدی تحت عنوان «سود جمعیتی» در دنیا و به خصوص از طرف صندوق جمعیت ملل متحد مطرح شده که اثر تغییرات ساختار سنی جمعیت هر کشور را در رشد اقتصادی (GDP) آن کشور ارزیابی می نماید.
کاهش تعداد موالید کشور در سال های اخیر طبق آخرین آمار ثبت موالید در کشور، در سال ۱۳۹۷ تعداد یک میلیون و ۳۶۷ هزار ولادت به ثبت رسیده که در مقایسه با سال قبل آن، تعداد ۱۲۰ هزار کاهش داشته است. این مقدار کاهش که برای سومین سال متوالی در سال های اخیر روند کاهشی را نشان داده است، بعد از حدود ۴۱ هزار کاهش برای دوره ۱۳۹۶ نسبت به ۱۳۹۵ و ۴۲ هزار کاهش برای دوره ۱۳۹۵ نسبت به ۱۳۹۴ مشاهده شده است.
نگاهی به وضعیت میزان خام موالید ایران شاخص مهم دیگر در زمینه سیمای وضعیت فعلی جمعیت، میزان خام موالید است که حاصل تقسیم تعداد موالید به ازای هر هزار نفر جمعیت است و از آن برای یک مقایسه اولیه و نه لزوماً خیلی دقیق از شدت میزان ولادت در طول زمان یا مقایسه کشورهای مختلف دنیا یا بعنوان مثال استان های مختلف کشور استفاده می شود. استفاده از این شاخص از این جهت اهمیت دارد که به علت فقدان اطلاعات تفصیلی برای محاسبه فاکتورهای کاملاً دقیق باروری در کشورهای مختلف دنیا، سازمان های بین المللی و منابع جمعیت شناسی آنرا با کارکردهای اولیه ای که اشاره شد پذیرفته اند و همین مقایسه اولیه مبنای اطلاع از تفاوت های قابل توجه در میزان باروری مناطق و زمان های مختلف است.
در واقع چنانچه مقایسه ای در زمینه آمار موالید بخواهد صورت گیرد، در گام اول با تعداد مطلق ولادت ها نمی توان به نتیجه رسید و مثلاً استان تهران به علت برخورداری از بزرگ ترین جمعیت در میان استان های کشور، بیشترین آمار ولادت در سال های مختلف را داشته و در نتیجه همیشه در رتبه اول قرار خواهد داشت؛ اما وقتی اثر بزرگ بودن جمعیت با تقسیم تعداد ولادت ها بر جمعیت هر استان خنثی می شود، قابلیت مقایسه اولیه به وجود می آید. با این احتساب نرخ خانم ثبت موالید در کشور با ثبت حدود یک میلیون و ۳۶۷ هزار ولادت در سال ۱۳۹۷ در حدود ۱۶٫۷ در هزار (یعنی حدود ۱۷ ولادت به ازای هر هزار نفر جمعیت) است.
نگرانی از رشد منفی جمعیت ایران
نرخ باروری کل از حاصل جمع نرخ های باروری ویژه گروه های سنی به دست می آید و نشان دهنده متوسط تعداد مولود زنده به دنیا آمده در ضمن دوران بالقوه باروری یک زن (معمولاً سنین ۱۵ تا ۴۹ سالگی) است. این رقم برای پنج سال منتهی به سرشماری ۱۳۹۵ برابر با ۲٫۰۱ فرزند به دست آمده که با وجود افزایش نسبی نسبت به دوره منتهی به سرشماری ۱۳۹۰، از سطح جانشینی یعنی رقم ۲٫۱ کمتر است. این بدین مدلول است که با جایگزینی کمتر از دو فرزند برای هر زوج، رفته رفته نسل ها به نحو مطلوب جایگزین نشده و رشد منفی جمعیت را رقم خواهد زد. این رقم در مناطق شهری ۱٫۸۶ و در مناطق روستایی ۲٫۳۸ فرزند به دست آمده و در استان های مختلف نیز متفاوت می باشد.
شایان ذکر است سازمان های ملل متحد در گزارش چشم انداز جمعیتی جهان (۲۰۱۷) این شاخص را برای ایران در دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ رقم ۱٫۶۲ فرزند محاسبه و منتشر نموده است. همین طور طبق همین گزارش، رتبه ایران در میان ۲۶ کشور منطقه، ۲۵ است.
ایران در مرحله میانسالی جمعیت اسامی استان های سالخورده چنانچه بخواهیم ارزیابی از میزان سالخوردگی جمعیت کشور داشته باشیم که مشخص نماید ایران چه مرحله ای از تحولات جمعیتی خودرا در مواجهه با سالخوردگی جمعیت تجربه می کند، از تقسیم بندی شرایاک و زیگل دراین زمینه استفاده می نماییم. در این تقسیم بندی، نسبت افراد بالای ۶۵ سال به افراد کمتر از ۱۵ سال بعنوان «شاخص سالخوردگی جمعیت» به کار می رود و در صورتیکه رقم حاصله کمتر از ۱۵ باشد، جمعیت جوان، بین ۱۵ تا ۳۰ میانسال و بیش از ۳۰ سالمند ارزیابی می شود. باتوجه به رقم ۲۵٫۴ به دست آمده در سرشماری ۱۳۹۵ برای این شاخص، ایران در مرحله میانسالی قرار دارد.
اما از آنجائیکه رقم این شاخص در استان های مختلف متفاوت می باشد، چنانچه بخواهیم استان های کشور را از لحاظ شاخص سالخوردگی جمعیت مقایسه نماییم، استان هایی که از نظر این شاخص وارد مرحله سالمندی جمعیت شده اند، استان های گیلان، مازندران، مرکزی، تهران، اصفهان، همدان، آذربایجان شرقی و سمنان هستند و رابطه این وضعیت با پایین بودن باروری در این استانها نیز مشهود است.
رشد جمعیت تا سال ۱۳۶۵ روند افزایشی داشته و بعد از آن روند کاهشی به خود گرفته و به رقم ۱٫۲۴ در آخرین سرشماری رسیده است. بدین سبب می توان گفت با وجود اینکه در آنجا امکان اظهار نظر درباب زیاد، کم یا مناسب بودن این شاخص وجود نداشت، اما حالا این سؤال جدی مطرح است که آیا اساساً این «روند کاهشی» می تواند مطلوب کشور باشد یا نه؟ سؤال جدی دیگر نیز این است که آیا این امکان وجود دارد که با ادامه این روند کاهشی رشد جمعیت، این میزان به صفر برسد و سپس روند منفی شدن را پی بگیرد؟ از آنجائیکه در صورت منفی شدن رشد جمعیت، شاهد کاهش سالانه تعداد جمعیت خواهیم بود، پس به هیچ وجه نمی توان بسادگی از کنار آن گذشت و نسبت به این پرسش تخصصی بی تفاوت بود؛ چونکه تبعات رشد منفی جمعیت و تأثیراتی که بر ترکیب سنی جمعیت و سایر تعاملات بین نسلی و به دنبال آن تأثیر بر سایر فاکتورهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خواهد داشت غیرقابل چشم پوشی است. پاسخ این سؤالات جدی را در بخش پیش بینی های جمعیتی و نتایج آن دنبال خواهیم کرد.
متوسط بُعد خانوار یا همان متوسط تعداد افراد در خانوارهای کشور نیز متناسب با کاهش رشد جمعیت پس از سال ۱۳۶۵، روند کاهشی به خود گرفته تا جایی که از حدود ۵ نفر در آن سال به حدود ۳٫۳ نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده است. این امر، رابطه تنگاتنگ بین کاهش بُعد خانوار و رشد جمعیت را نشان میدهد که این روابط چندگانه را با ارائه سایر فاکتورهای جمعیتی در ادامه پی خواهیم گرفت.
سیاست های کنترل جمعیت که زنگ خطر تحولات جمعیتی را بلند کرد شاخص «نرخ باروری کل» که در سال ۱۳۶۵ در حدود ۶٫۴ فرزند بوده، در برنامه اول توسعه در سال ۱۳۶۷ (بند ج، خطوط کلی سیاست تحدید موالید کشور) به شکلی هدفگذاری شد که تا سال ۱۳۹۰ به حدود ۴ فرزند کم شود اما آنچه در روند این شاخص به چشم می خورد حاکی از آنست که این هدف گذاری در همان ابتدای دهه هفتاد محقق شده بود و استمرار کارهای کنترلی به شکلی تأثیر گذاشت که در سال هدف برنامه یعنی ۱۳۹۰، مقدار این شاخص بجای رقم ۴، به رقمی در حدود ۱٫۷۴ کاهش یافت؛ کاهشی که نه فقط به زعم خیلی از مستندات و مقالات علمی ارائه شده دراین زمینه در داخل و خارج از کشور در نوع خود بی نظیر بود، بلکه به علت عبور از خط قرمز آن یعنی سطح جانشینی (باروری حدود ۲٫۱)، زنگ خطر چالش های جدی را در تحولات جمعیتی به صدا درآورد. به بیان ساده، چنانچه کمتر از ۲ فرزند بجای هر زوج جایگزین شوند، این عدم جایگزینی صحیح جمعیتی بعد از دو یا سه نسل منجر به بروز تحولاتی در شاخص رشد جمعیت در جهت منفی شدن آن و همین طور بر هم خوردن ساختار سنی جمعیت خواهد شد که عدم پیشگیری بموقع از ادامه این روند، تبعات جبران ناپذیری را در عرصه مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رقم خواهد زد.
برای درک بهتر میزان تحولات فرزندآوری در دهه های اخیر از یک مثال آماری و در عین حال واقعی ساده استفاده می نماییم. طبق آمارهای موجود، در سال ۱۳۶۵ جمعیت زنان ۱۵تا ۴۹ساله (در سن باروری) در حدود ۱۰میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بوده که از این تعداد زن، سالانه در حدود ۲ میلیون ولادت به ثبت رسیده است. با گذشت سه دهه یعنی ۳۰ سال، در سال ۱۳۹۵ جمعیت زنان ۱۵تا ۴۹ساله به حدود ۲۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر می رسد که از این تعداد زن فقط در حدود یک میلیون و ۵۳۰ هزار ولادت به ثبت رسیده و با مقایسه تغییرات در ضمن چند دهه مذکور، مشاهده می شود که با وجود افزایش جمعیت زنان در سن باروری به میزان ۱۲ میلیون نفر (حدود ۲٫۲ برابر)، تعداد موالید حدود ۵۰۰ هزار مورد (حدود ۰٫۸ برابر) کمتر شده که با در نظرگرفتن هردوی این تغییرات، در سال ۱۳۹۵ کاهشی در حدود ۲٫۸برابر نسبت به ولادت های مورد انتظار با الگوی نرخ باروری عمومی «(GFR) حاصل تقسیم ولادت ها بر جمعیت زنان در سن باروری» در دهه ۱۳۶۰ به دست می آید.
تغییرات ساختار سنی جمعیت از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵
در زمینه تغییرات ساختار سنی جمعیت و این تغییرات در گروه های عمده سنی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ به شکلی است که نشان میدهد سهم گروه سنی سالمندان نیز متناسب با روند تغییرات شاخص رشد جمعیت از سال ۱۳۶۵ رو به افزایش گذاشته و از حدود ۳ درصد در آن سال به حدود ۶٫۱ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. این نکته را یادآور می شود که سن سالمندی طبق استانداردهای سازمان جهانی بهداشت ۶۰ ساله و بیشتر است که در این جدول به جهت رسیدن جمع اجزاء در گروه های عمده سنی به رقم ۱۰۰، ۶۵ ساله و بیشتر درج شده است. پس طبق تعریف استاندارد، جمعیت ۶۰ ساله و بیشتر کشور حدود ۷٫۴ میلیون نفر و رشد آن بین دو سرشماری ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ در حدود ۳٫۶۲ درصد یعنی حدود ۳ برابر رشد جمعیت کل کشور به دست آمده است. این تغییرات نیز گویای این مطلب است که نه فقط رابطه سهم گروه سنی سالمندان در جمعیت را نیز به رابطه بین بُعد خانوار و شاخص رشد جمعیت اضافه کرد، بلکه تصور اینکه سهم ۶٫۱ درصدی در سیمای وضعیت فعلی فاکتورهای جمعیتی سهم قابل توجهی نیست را به چالش کشیده و لزوم توجه به بررسی روند آنرا بیش از پیش نمایان می سازد؛ روندی که سؤال جدی دیگری را در ذهن متبادر می سازد که تا چه حد این سهم و تعداد آن در جمعیت کشورمان افزایش پیدا خواهد نمود و چگونه باید با این پدیده مواجه شد؟ پاسخ این نیز در بخش پیش بینی های جمعیتی بهتر روشن خواهد شد.
کاهش سهم جمعیت جوان در فاصله سه سرشماری اخیر
نکته بسیار حائز اهمیت دیگر کاهش سهم جمعیت جوان در فاصله سه سرشماری اخیر یعنی سال های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ از ۳۵٫۴ درصد به ۳۱٫۵ درصد و سپس ۲۵٫۱ درصد است که حتی تأثیر فعلی آنرا بر سایر فاکتورهای اجتماعی نظیر کاهش مداوم آمار ازدواج در سال های اخیر متأثر از این کاهش را می توان به وضوح ملاحظه کرد.
پیش بینی های جمعیتی ایران تا سال ۱۴۳۰
روند نرخ باروی کل در ایران بر اساس گزارش های بین المللی با ادامه فرضیات کنونی، حتی تا سال ۱۴۸۰ (۲۱۰۰ میلادی) نیز نرخ باروری به سطح جانشینی نخواهد رسید و حداکثر تا ۱٫۷۸ فرزند افزایش خواهد یافت. ترکیب نرخ باروری ویژه گروه های سنی مادران و افزایش سهم فرزندان مادران بالای ۳۰ سال همچنان ادامه خواهد داشت.
جمعیت ایران طبق پیش بینی های رسمی مرکز آمار ایران مبتنی بر ثابت بودن مفروضات کنونی در یک سناریوی خوش بینانه یعنی کاهش ملایم باروری از سطح فعلی به رقم ۱٫۹۵ فرزند، تا سال ۱۴۳۰ به حدود ۱۰۱ میلیون نفر خواهد رسید.
همچنین طبق پیش بینی های منابع بین المللی ساختار سنی جمعیت ایران از یک ساختار کاملاً جوان در سال های گذشته، به یک ساختار کاملاً سالخورده تغییر خواهدنمود که این الگوی هرم سنی، مختص کشورهای توسعه یافته اروپایی است که سالمندی جمعیت را تجربه می کنند.
همانگونه که در ابتدا نیز اشاره شد، رویکردهای جمعیتی مختلفی به خصوص در تاریخ معاصر در کشورهای دنیا همچون ایران شکل گرفته و متناسب با آن، سیاست ها و برنامه های مختلفی نیز در سطح ملی و بین المللی به اجرا در آمده است. نتیجه و تأثیر این سیاست ها و برنامه ها نیز در هر یک از بخش های بعدی گزارش در چارچوب آمار و ارقام رسمی مراجع آماری ملی و بین المللی گردآوری و ارائه شد که نشان دهنده ی وضعیت گذشته، حال و آینده و روند تحولات جمعیتی کشور در مقایسه با سایر کشورهای منطقه است.
به گزارش پژوهشکده آمار ایران؛ آنچه در این میان مهمست این است که فاکتورهای کلیدی جمعیتی همچون نرخ رشد جمعیت، نرخ باروری (متوسط تعداد فرزند) و فاکتورهای دیگری نظیر بُعد خانوار، شاخص سالخوردگی و ساختار سنی جمعیت، به اندازه ای از اهمیت برخوردار می باشند که نیازمند رصد مستمر و تولید اطلاعات آماری دقیق برای محاسبه و پیش بینی روندهای موجود هستند؛ چونکه نبود رصد کافی در حدود دو دهه ی ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ و فقدان تصمیم گیری متناسب با تحولات جمعیتی در کشور، سبب بروز چالش هایی همچون کاهش مداوم نرخ رشد جمعیت، بُعد خانوار و نرخ باروری پس از دهه ۱۳۶۰ و افزایش مداوم سهم جمعیت سالمندان و اخیراً نیز کاهش سهم جمعیت جوان در کشور شده است.
امید است با بهره بردن از روش های نوین نظیر استفاده از منابع ثبتی داده های اداری و اجرای آمارگیری ها به روش مدرن مانند سرشماری های ثبتی مبنا، زمینه رصد تحولات جمعیتی کشور بیش از پیش فراهم و برنامه ریزی های جمعیتی متناسب با آن در قالب سیاست های کلی جمعیت اصلاح گردد.
منبع: خاتون یار
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب